महारष्ट्रातील नदीप्रणाली

नद्यांच्या मार्गानुसार विभागणी - महाराष्ट्रात  सह्यान्द्री पर्वत जर मुख्य जलविभाजक गृहीत धरून नद्यांचे  विभाग होतात.  

१)पूर्ववाहिनी नद्या - 

                       सह्यान्द्री पर्वतामध्ये उगम पावून दख्खनच्या पठरावरून पूर्वेकडे  जाणाऱ्या नद्याना पूर्ववाहिनी नद्या असे म्हणतात. दख्खनच्या पठारावरून गोदावरी,भीमा,आणि कृष्णा  या नद्या पूर्वेस तसेच आग्नेय दिशेस वाहत जातात.

२) पश्चिमवाहिनी नद्या -

                         सह्यान्द्री पर्वतात उगम पावून पश्चिमेकडे संपूर्ण पर्वत ओलांडून कोकण किनारपट्टीतवरून वाहत जाण्यारा नद्यांना पश्चिमवाहिनी नद्या म्हणतात. कोकणामध्ये वैतरणा, उल्हास, सावित्री यासारख्या नद्या अरबी समुद्राला मिळतात.सातपुडा पर्वतरांगामध्ये उगम पावणाऱ्या तापी व पूर्णा नद्या पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहत जाऊन अरबी समुद्रास

मिळतात.

महाराष्ट्रातील नद्यांची खोरी -

गोदावरी नदीचे खोरी -

                              दक्षिण भारतातील व आपल्या महाराष्ट्रातील सर्वात मोठी नदी गोदावरी  दख्खनच्या पठारावर पश्चिम घाटापासून पूर्व घाटापर्यंत वाहून पुढे बंगालच्या उपसागरास मिळते. भारतातील गंगा नदीच्या खालोखाल  नदीचे पात्र आहे. हिला दक्षिण भारताची गंगा असेही म्हणतात. सह्यान्द्री पर्वतात नाशिक जिल्ह्यात त्र्यंबककेश्वरच्या ब्रम्हगिरीच्या टेकडीवर

गोदावरीचा उगम झालेला आहे.

                               दख्खनच्या पठारावरून वाहणारी ही नदी महाराष्ट्र व आंध्रप्रदेश वाहत जाऊन मुखाजवळ त्रिभुज प्रदेश निर्माण करून पूर्वेस बंगालच्या उपसागरास जाऊन मिळते. गोदावरीची एकूण लांबी सुमारे १४६५ कि मी असून तिचे नदिप्रणालीचे क्षेत्र १५३७७९ चौ कि मी आहे. महाराष्ट्रातील गोदावरी खोऱ्यातून दरवर्षी सुमारे ३७८३० दशलक्ष घनमीटर

पाण्याचा प्रवाह वाहतो.संपूर्ण गोदावरी खोऱ्याने महाराष्ट्राचे ४९% क्षेत्र व्यापलेले आहे. गोदावरीच्या उजव्या तीरावरून किंवा दक्षिण भागाकडून दारणा, प्रवरा, मुळा, बोरा,सिंदफणा, बिंदुसरा, कुंडलिका, या नद्या मिळतात. तर डाव्या तीरावरून म्हणजेच उत्तरेकडून कादवा,शिवना,खाम,नद्या मिळतात.

भिमा नदीचे खोरे - 

                        गोदावरी  नदीच्या खालोखाल महाराष्ट्रामध्ये कृष्ण नदीचे खोरे आहे. परंतू कृष्णा नदीची उपनदी भीमा हिने महाराष्ट्राच्या बरासचा भाग व्यापलेला आहे. भीमा नदीचा उगम पुण्याजवळ भीमाशंकर येथे आहे. महाराष्ट्रातील पाच ज्योतिर्लिंगापैकी एक आहे.  आग्नेयेस ४५१ कि.मी. आहे. कर्नाटकात रायचूरजवळ कुरुगुडी येथे कृष्णा व भीमा नद्यांचा संगम होतो.

                  भिमा नदीस उजव्या किनाऱ्याने म्हणजे दक्षिणेकडून भामा,इंद्रायणी,मुळा,मुठा,नीरा,माण, तसेच डाव्या बाजूने

उत्तरेकडून वेळ,घोड,सीना, मिळतात.